Blog door onze oud-studentstagiaire Lotte Doornebal:
Op 3 september 2020 kwam het bericht naar buiten dat de Internationale Rechtshulpkamer van de rechtbank Amsterdam stopte met het overleveren van verdachten naar Polen. Dit, terwijl Nederland verreweg de meeste verzoeken tot overlevering uit Polen ontvangt. Zo’n verzoek tot overlevering vangt aan met een Europees Aanhoudingsbevel (EAB). Dit is een schriftelijk vastgelegde beslissing van een justitiële autoriteit van een lidstaat van de Europese Unie waarin staat dat de aanhouding en overlevering wordt gevraagd van een persoon die zich in een andere lidstaat bevindt.
Wetswijzigingen Polen
Recente wetswijzigingen in Polen gaven aanleiding tot de eerder genoemde beslissing van de rechtbank Amsterdam. In Polen hebben politici door de wetswijzigingen invloed op de rechterlijke macht gekregen. Dit heeft tot gevolg dat de onafhankelijkheid van de rechtspraak in Polen niet meer gewaarborgd kan worden. Een enorme stap terug voor de mensenrechten in Polen én voor de samenwerking binnen de Europese Unie.
Samenwerking binnen EU
Lidstaten van de Europese Unie werken op veel gebieden nauw samen. Het is daarom noodzakelijk de beginselen van wederzijds vertrouwen en wederzijdse erkenning na te leven. Zonder deze beginselen kan een goede werking van het Unierecht niet gewaarborgd worden. Als burger van een EU-lidstaat mag je verwachten dat je dezelfde fundamentele rechten hebt als ieder andere burger van een EU-lidstaat. Indien een lidstaat deze fundamentele rechten niet waarborgt, komen de beginselen van wederzijds vertrouwen en wederzijdse erkenning onder druk te staan.
De beginselen van wederzijdse erkenning en wederzijds vertrouwen
De Europese Unie beoogt een ruimte van vrijheid, veiligheid en recht tot stand te brengen. In deze ruimte wordt nagestreefd om een hoog niveau van veiligheid te creëren, de toegang tot de rechter te vergemakkelijken en maatregelen te treffen inzake coördinatie en samenwerking tussen politiële en justitiële autoriteiten in strafzaken. Dit is verankerd in artikel 67 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie. Het beginsel van wederzijdse erkenning is een hoeksteen van deze gemeenschappelijke ruimte. Dit beginsel waarborgt dat rechterlijke uitspraken en beslissingen van andere lidstaten erkend worden.
Wederzijds vertrouwen
Het beginsel van wederzijds vertrouwen berust op het feit dat elke lidstaat ervan uitgaat dat andere lidstaten het Unierecht en de Unierechtelijke grondrechten in acht nemen. Lidstaten zijn in beginsel verplicht om aan te nemen dat de andere lidstaten de grondrechten in acht nemen en mogen daarbij niet nagaan of een lidstaat in een concreet geval de grondrechten schendt. Daarom mag alleen in een beperkt aantal gevallen de tenuitvoerlegging van een Europees Aanhoudingsbevel worden geweigerd.
Wijziging van de Overleveringswet per 1 april
Nederland heeft naar aanleiding van de beslissing om niet over te leveren naar Polen uitleg gevraagd aan het Hof van Justitie EU. Naar aanleiding van deze prejudiciële vragen aan het Hof en recente jurisprudentie zoals Aranyosi tegen Căldăraru en LM is de Overleveringswet gewijzigd.
Reëel gevaar schending grondrechten nu leidend
Vóór de wetswijziging kon de lidstaat die belast was met de uitvoering van de overlevering – de uitvoerende lidstaat – op grond van artikel 11 overlevering weigeren indien de overlevering zou leiden tot een flagrante schending van de fundamentele rechten van de opgeëiste persoon. Hier is per 1 april verandering in aangebracht. Vanaf voornoemde datum mag de opgeëiste persoon niet worden overgeleverd indien naar het oordeel van de rechtbank zwaarwegende en op feiten berustende gronden bestaan dat de opgeëiste persoon na overlevering een reëel gevaar loopt dat zijn grondrechten worden geschonden. Dit is een opmerkelijke ontwikkeling, gezien niet meer gesproken hoeft te worden van een flagrante schending.
Wanneer is er sprake van een reëel gevaar?
De rechtbank zal thans per geval moeten beoordelen of er zwaarwegende en op feiten berustende gronden aanwezig zijn om aan te nemen dat een gevaar bestaat op schending van artikel 47 Handvest, het recht op een onpartijdig gerecht. Naast een mogelijke schending van het recht op een onpartijdig gerecht kunnen ook slechte detentieomstandigheden aanleiding geven om een opgeëist persoon niet te overleveren. De detentieomstandigheden in een bepaalde lidstaat kunnen het wederzijds vertrouwen en de wederzijdse erkenning ondermijnen.
Tweestappentoets
Uit het arrest Aranyosi tegen Căldăraru volgt dat een uitzondering gemaakt kan worden op het beginsel van wederzijds vertrouwen indien een reëel gevaar bestaat voor de verdachte om in het verzoekende land een onmenselijke of vernederende behandeling te krijgen (art. 4 Handvest). Hierbij is een tweestappentoets gecreëerd. Allereerst moet door de justitiële autoriteit nagegaan worden of er structurele of fundamentele gebreken van de rechtsstaat te vinden zijn op basis van objectieve, betrouwbare, nauwkeurige en bijgewerkte gegevens. Vervolgens moet nagegaan worden of de betrokkene ook in dit concrete geval een gevaar zal lopen. Indien de gegevens aantonen dat er een reëel risico op gevaar van schending aanwezig is, moet de beslissing over overlevering uitgesteld worden totdat de uitvaardigende rechterlijke autoriteit aanvullende gegevens verstrekt die het gevaar kunnen uitsluiten.
Wederzijds vertrouwen
De huidige situatie omtrent overlevering naar Polen toont aan dat het beginsel van wederzijds vertrouwen geen absoluut begrip is. De beslissing om niet te overleveren naar Polen vormt een uitzondering op het vertrouwen wat lidstaten in elkaar zouden moeten hebben. Het is te hopen dat er in de toekomst geen uitzonderingen meer gemaakt hoeven te worden op het beginsel van wederzijds vertrouwen. Het wordt tijd dat de fundamentele rechten van burgers in iedere EU-lidstaat gewaarborgd worden.
Meer weten?
Dit blog is geschreven door onze studentstagiaire Lotte Doornebal. Zij is niet meer bij ons werkzaam, maar Pietrick Visser helpt u graag verder als u meer informatie wenst. Een belletje kost u niets!